Բուսաբանական այգին և այնտեղ պահպանվող բույսերը
- Արմինե Գրիգորյան
Հայաստանը բարձրակարգ բույսերի խտությամբ աշխարհում գրավում է առաջնակարգ տեղերից մեկը` 12 կմ-ի վրա հանդիպում է ավելի քան 107 տեսակ։ Հայաստանի ֆլորան ընդգրկում է մոտ 144 էնդեմիկ տեսակ: Մինչ այսօր շատ վայրերում պահպանվել են հացազգիների և այլ մշակաբույսերի վայրի տեսակներ։
Այսօր Հայաստանում բույսերի պահպանման գործում կենսական դեր են խաղում բուսաբանական այգիները, որոնք հնարավորություն են տալիս պահպանել հազվագյուտ տեսակները, իրականացնել գիտական հետազոտություններ և հանրությանը կրթել բնության կարևորության մասին։
Երևանի բուսաբանական այգին, իր յուրահատուկ բազմազանությամբ, վերածվել է կենսաբազմազանության պահպանման կարևոր կենտրոնի, որտեղ ներկայացված են եզակի բույսերի տեսակներ, որոնց պահպանությունը բնության համար էական նշանակություն ունի։
Երևանի բուսաբանական այգին, հիմնադրվել է 1935 թվականին անվանի գիտնականների՝ Ա.Կ. Մաղաքյանի, Ա.Ա. Հախվերդովի և Ն.Վ. Միրզոևայի կողմից։ Այն ունի կարևոր դեր բուսական աշխարհի պահպանման և հանրության իրազեկման գործում: Բնության պահպանության կարևոր կենտրոն հանդիսացող այս այգին զբաղեցնում է 80 հեկտար տարածք և ունի ավելի քան 1100 բուսատեսակ։ Այստեղ հատկապես առանձնանում են հազվագյուտ և անհետացման վտանգի տակ գտնվող բույսերը, որոնցից 38-ը ներառված են ՀՀ Կարմիր գրքում։ Այսօր եզակի և հազվագյուտ բուսատեսակները, որոնք էական նշանակություն ունեն էկոհամակարգերի պահպանման համար, ցավոք, կանգնած են անհետացման եզրին
Լուսանկարը Ալլա Ալեքսանյանի
Բուսաբանական այգիները, ինչպես ներկայացնում է , կենսաբանական գիտությունների թեկնածու, դոցենտ, բուսաբանության ինստիտուտի ավագ գիտաշխատող Ալլա Ալեքսանյանը ունեն բացառիկ դեր հատկապես ex-situ պահպանման մեջ, այսինքն, երբ բուսատեսակները պահպանվում են իրենց բնական միջավայրից դուրս.
«Հազվագյուտ բույսերի հավաքումն իրականացվում է գիտական հատուկ գիտարշավների միջոցով՝ ունենալով բույսերի կամ սերմերի տեղափոխման հատուկ թույլտվություն: Այս գործընթացը կարևոր է այն բույսերի համար, որոնք իրենց բնական տարածքներում խոցելի են կամ գտնվում են կրիտիկական վիճակում»։
Ալլա Ալեքսանյանի խոսքով` Երևանի բուսաբանական այգին հարմարեցնում է իր պայմանները տեղակայված բույսերի կենսաբանական պահանջներին։ Հատկապես Հայաստանի ֆլորայի հողամասում և Էկոէպիկենտրոնում աճող տեսակները պահանջում են հատուկ խնամք, այդ թվում՝ ոռոգում և մոլախոտերի վերահսկում։
«Այգում ներկայացված տեսակների թիվը տարեցտարի ավելանում է, ինչը ցույց է տալիս, որ բուսաբանական այգին կենսաբազմազանության պահպանման գործում մեծ դեր ունի»,-ասաց կենսաբաբանական գիտություների թեկնածուն։
Ալլա Ալեքսանյանը նշեց, որ բույսերը բերվում եմ գիտնականների կողմից հատուկ նշանակության գիտարշավների միջոցով՝ ունենալով հատուկ թույլտվություն սերմերի հավաք իրականացնելու համար: Կարող են լինել նաև դեպքեր, երբ որոշակի ծրագրի շրջանակում իրանանացվի բույսերի տեղափոխումը բուսաբանական այգի, սակայն մեխանիզմը նույնն է։
Երևանի բուսաբանական այգում հազվագյուտ տեսակները աճեցվում են բաց գրունտում, բնական պայմաններում, սովորաբար բերվում են այն տեսակները, որոնք կարող են հարմարվել տվյալ կլիմայական պայմաններին։
«Թե՛ վայրի բնության մեջ և թե՛ բուսաբանական այգի տեղափոխված բույսերի համար գլխավոր մոտեցումը մեկն է՝ չվնասել տվյալ տեսակի առանձնյակներին և պոպուլյացիային»,-հավելեց Ալլա Ալեքսանյանը։
Հարցին թե որո՞նք են հիմնական սպառնալիքները կամ վտանգները, որոնք կարող են սպառնալ այս հազվագյուտ տեսակներին և ի՞նչ միջոցներ են ձեռնարկվում դրանցից պաշտպանվելու համար Ալլա Ալեքսանյանը ասաց, որ սպառնալիքները այս տեսակների ինչպես և ամբողջ բուսական բազմազանության համար շատ են, իսկ դրանց ազդեցությունը առաջին հերթին տեսանելի է լինում հազվագյուտ,որպես առավել նեղ հարմարվողականությամբ խոցելի տեսակների վրա։
Սպառնալիք կարող է հանդիսանալ օրինակ, մարդու գործունեության ամենատարբեր ոլորտները, կլիմայի փոփոխությունը, ինվազիվ տեսակները, հողերի դեգրադացիան և սրանցից բխող բոլոր բացասական երևույթները։
«Թե՛ վայրի բնության մեջ և թե՛ բուսաբանական այգի տեղափոխված բույսերի համար գլխավոր մոտեցումը մեկն է՝ չվնասել տվյալ տեսակի առանձնյակներին և պոպուլյացիային»,-հավելեց Ալլա Ալեքսանյանը։
Հարցին թե որո՞նք են հիմնական սպառնալիքները կամ վտանգները, որոնք կարող են սպառնալ այս հազվագյուտ տեսակներին և ի՞նչ միջոցներ են ձեռնարկվում դրանցից պաշտպանվելու համար Ալլա Ալեքսանյանը ասաց, որ սպառնալիքները այս տեսակների ինչպես և ամբողջ բուսական բազմազանության համար շատ են, իսկ դրանց ազդեցությունը առաջին հերթին տեսանելի է լինում հազվագյուտ,որպես առավել նեղ հարմարվողականությամբ խոցելի տեսակների վրա։
Սպառնալիք կարող է հանդիսանալ օրինակ, մարդու գործունեության ամենատարբեր ոլորտները, կլիմայի փոփոխությունը, ինվազիվ տեսակները, հողերի դեգրադացիան և սրանցից բխող բոլոր բացասական երևույթները։
Այգում ներկայացվող հազվագյուտ տեսակների մեջ կան շատ գեղազարդ, ուտելի և տնտեսապես արժեքավոր տեսակներ, դեղաբույսեր ինչը վնաս է այս տետակների համար, քանի որ մարդու ուշադրությունն է գրավում և հավաքի դեպքում ստեղծում ոչնչացման վտանգ:
Երևանի բուսաբանական այգում աճող հազվագյուտ բույսերի տեսակներից են` «Սպիտակ Ջրաշուշանը», «Բարդի եփրատը», «Հազվագյուտ Տանձենիները» և «Հիրիկ նրբագեղին» և այլն։ Այս բույսերը ոչ միայն բնապահպանական, այլ նաև գիտական մեծ արժեք ունեն, քանի որ հանդիսանում են կենսաբանական և էկոլոգիական հետազոտությունների կարևոր օբյեկտներ։
Այգում տարվող բազմազան հետազոտությունները նպաստում են ոչ միայն բույսերի պահպանությանը, այլ նաև դրանց վերականգնման ու տարածման մեխանիզմների մշակմանը, ինչը երկարաժամկետ հեռանկարում կարող է կարևոր լինել նաև վայրի բնության մեջ վերականգնման համար։
Երևանի բուսաբանական այգում աճող հազվագյուտ բույսերի տեսակներից են` «Սպիտակ Ջրաշուշանը», «Բարդի եփրատը», «Հազվագյուտ Տանձենիները» և «Հիրիկ նրբագեղին» և այլն։ Այս բույսերը ոչ միայն բնապահպանական, այլ նաև գիտական մեծ արժեք ունեն, քանի որ հանդիսանում են կենսաբանական և էկոլոգիական հետազոտությունների կարևոր օբյեկտներ։
Այգում տարվող բազմազան հետազոտությունները նպաստում են ոչ միայն բույսերի պահպանությանը, այլ նաև դրանց վերականգնման ու տարածման մեխանիզմների մշակմանը, ինչը երկարաժամկետ հեռանկարում կարող է կարևոր լինել նաև վայրի բնության մեջ վերականգնման համար։
Հիմա ավելի մանրամասն խոսենք այս հազվագյուտ բույսերի մասին և ներկայացնենք դրանց կարևորությունները։
«Սպիտակ Ջրաշուշան»-ը Հայկական ֆլորայի ամենագեղատեսիլ բույսերից մեկն է, գրանցված է ՀՀ Կարմիր գրքում, հանդիպում է Լոռու և Շիրակի մարզերի նախալեռներում, գոտու քաղցրահամ ջրերում և լճերում։ Օրինակ՝ այս ծաղկի սերմերը կարելի է օգտագործել սուրճի փոխարեն։ Նրա մատղաշ կոճղարմատներն ուտելի են։ Ջրաշուշանները կլիմայավարժեցվել են Երևանի բուսաբանական այգու արհեստական ջրամբարներում, որտեղ լավ աճում են, ծաղկում ու պտղակալում։
Սպիտակ ջրաշուշան
«Հիրիկ նրբագեղի» Կովկասի էնդեմիկ տեսակներից է, այս տեսակին սպառնում է տարածման և բնակության շրջանների կրճատում հողերի յուրացման և ծաղկեփունջերի համար ինտեսիվ հավաքի պատճառով։ Կողճարմատավոր բույս է ցողունը 10-35 սմ է աճում է ստորին և միջին լեռնային գոտիներում։ Հայաստանում տարածված է Շիրակի , Արագածի և Սևանի ֆլորիստական շրջաններում։ Պահպանվում է «Սևան» ազգային պարկի, «էրեբունի» և «Խոսրովի անտառ» պետական արգելոցներում, գրանցված է ՀՀ Կարմիր
Հիրիկ նրբագեղի
«Հազվագյուտ Տանձենիներ» Հայաստանում վայրի տանձենիները առանձնահատուկ հետաքրքրության և պահպանման կարևորություն ունեն, քանի որ հայտնաբերված մեծ թվով տեսակներից` ընդհանուր 32-ից, 12-ը՝ Հայաստանի էնդեմիկ տեսակ են, 6-ը` հարավային Կովկասի: Տանձենու էնդեմիզմի և տեսակային բազմազանության բարձր մակարդակը հատկապես արտահայտված է Վայոց ձորում: Գրանցված է ՀՀ Կարմիր գրքում։
Հազվագյուտ տանձենի
«Բարդի եփրատ» հազվագյուտ տեսակ է, հանդիպում է Երևանի շրջակայքում և Արաքս գետի ափին։ Այս ծառի վրա կարելի է տեսնել ուռենիներին և բարդիներին հատուկ բոլոր ձևերի տերևները։ Նման հետաքրքիր երևույթ քիչ բույսերի է հատուկ։ Գրանցված է ՀՀ Կարմիր գրքում։
Բարդի եփրատ
Հավելենք, որ Երևանի բուսաբանական այգին համագործակցում է մի շարք տեղական և միջազգային կառույցների հետ։ Սևանի ու Վանաձորի բուսաբանական այգիները ՀՀ ԳԱԱ Ա. Թախտաջյանի անվան բուսաբանության ինստիտուտի ենթակայության տակ են գտնվում։ Ինստիտուտում հատկապետ վերջին տարիներին մեծ ուշադրություն է հատկացվում միջազգային համագործակցություններին, որոնք նկատելիորեն ավելացել են: Առանձնակի կարևոր են այն գործընկերներերը, որոնք ունեն բուսաբանական այգիներ, օրինակ Հռոմի բուսաբանական այգին, Կունմինգի բուսաբանական այգին և այլն: Համագործակցությունները հնարավորություն են տալիս իրականացնել ոչ միայն համատեղ գիտական հետազոտոգթյուններ այլ նաև կազմակերպել փորձի և մասնագետների փոխանակում այգիների միջև և գիտական և կառավարման ոլորտներում։
Այսպիսով, Երևանի բուսաբանական այգին, միաժամանակ լինելով զբոսայգի և գիտական կենտրոն, ծառայում է կենսաբազմազանության պահպանության և հանրային կրթության կարևոր առաքելությանը՝ ապահովելով ինչպես բուսատեսակների պահպանությունը, այնպես էլ դրանց վերաբերյալ հանրության իրազեկումը։
Լուսանկարները վերցված են Երևանի բուսաբանական այգու պաշտոնական կայքից։
Բույսերի մասին տեղեկությունը ՀՀ Կարմիր գրքից
Բույսերի մասին տեղեկությունը ՀՀ Կարմիր գրքից