Առաջին փուլ. 19-20-րդ դարեր
Առաջին փուլը նշանավորվում է 19-րդ դարից մինչև 20-րդ դարերի խորհրդային ժամանակաշրջանի հայկական երգիծական թերթերով։ Հայկական տարբեր գաղթօջախներում և խորհրդային ժամանակաշրջանի երգիծաթերթերի մասին ոչ միայն գիտական հոդվածներ են հրապարակվել։ Շատ քիչ, բայց դրանց մասին անդրադարձել է նաև ժամանակակից մամուլը։ Հատկապես հայտնի են Հակոբ Պարոնյանի խմբագրությամբ լույս տեսնող «Մեղու», «Փող առավոտյան», «Խիկար» հանդեսները։ Հայտնի էին նաև Արևմուտքում լույս տեսնող երգիծաթերթերը, օրինակ՝ Լոնդոնում հրատարակվող «Ապտակ»-ը, Բոստոնում, Նյու Յորքում լույս տեսնող «Ցախավել»-ը, որը երգիծանքի նյութ էր դարձնում ցեղասպանությունը, թուրքերի բարբարոսությունները Արևմտյան Հայաստանում։
Արդեն խորհրդային շրջանի հայկական երգիծաթերթերից հայտնի էին «Կարմիր մոծակ»-ը, «Ոզնի»-ին։
Արդեն խորհրդային շրջանի հայկական երգիծաթերթերից հայտնի էին «Կարմիր մոծակ»-ը, «Ոզնի»-ին։
«Ցախավել» երգիծական, պատկերազարդ, երկշաբաթաթերթ է։ Գլխավոր խմբագիրը Երվանդ Բազեն Միրզոյանն էր։ Թերթը լույս է տեսել 1943-1944թթ. և 1950-1958թթ. Թեհրանում: 1943-44թթ. հրատարակվել է որպես ժողովածու (1-8 համար): Խարազանել է իրանահայ կյանքի արատավոր կողմերը։ Այս թրեթում ցեղասպանությունը, թուրքերի բարբարոսությունները Արևմտյան Հայաստանում ևս երգիծանքի նյութ են դարձել։
«Կարմիր մոծակ» երգիծաթերթի հիմնադիրը Էդուարդ Խոճիկն (Խոճիկյան) էր: Այն լույս է տեսել 1928–1953 թթ․։ Այն Խորհրդային Միության սահմաններում հրատարակվող միակ հայալեզու երգիծաթերթն էր: «Կարմիր մոծակ»-ի հրատարակությունը դադարեցվեց այն ժամանակ, երբ արդեն ճանաչում էր ձեռք բերել, իր շուրջը խմբել ժամանակի տաղանդավոր երգիծաբաններին, իսկ համարները տարածվում էին ոչ միայն Խորհրդային Հայաստանում, այլև՝ նրա սահմաններից դուրս (պարբերականի համարներ են պահվում նույնիսկ Փարիզի Նուբարյան գրադարանում): Հանրապետությունից դուրս պարբերականը գործակալներ ուներ Թիֆլիսում, Բաթումում, Սուխումում, Թելավում, Ախալցխայում, Ստեփանակերտում, Բաքվում, Ռոստովում, Մայկոպում, Գրոզնիում, Սոչիում, Կրասնոդարում, Լենինգրադում, նաև՝ երկաթուղային տարբեր կայարաններում։
«Կարմիր մոծակ»-ի առաջին համարի նախնական տարբերակը պատրաստելուց հետո, համաձայն գործող կարգի, խմբագիր Էդուարդ Խոճիկը 1926 թ. դիմում է «Հայգլավլիտին»՝ երգիծական երկշաբաթաթերթ հրատարակելու խնդրով: Նա ընդգծել էր, որ պարբերականի նպատակն էր լինելու խարազանել Խորհրդային Հայաստանի իրականության բացասական կողմերը՝ «ամրապես կանգնած լինելով խորհրդային դիրքորոշման վրա»։ «Կարմիր մոծակ»-ի առաջնային խնդիրներից էր հայտարարվում արտասահմանի հակախորհրդային ուժերին (առանձնապես դաշնակցականներին, էսէռներին ու մենշևիկներին) «սուր ծաղրի» ենթարկելը։ Երգիծաթերթի առաջին համարը սկսվում է Մ. Արուտչյանի «Կարմիր մոծակի պարադը» երգիծանկարով, իսկ առաջնորդողում Է. Խոճիկն ընթերցողին իրազեկում է՝ թերթը թեև «մոծակ» է, սակայն նման չէ այլ «մոծակների», որոնք զբաղված են միայն «հիվանդություններ տարածելով»: Այս մոծակը «կարմիր» է և ինքն էլ է խայթում ու առաջացնում դողէրոցք, սակայն իր հիմնական նպատակն է դրանով բուժել մյուս մոծակների խայթոցներից վարակվածներին:
«Կարմիր մոծակ»-ի առաջին համարի նախնական տարբերակը պատրաստելուց հետո, համաձայն գործող կարգի, խմբագիր Էդուարդ Խոճիկը 1926 թ. դիմում է «Հայգլավլիտին»՝ երգիծական երկշաբաթաթերթ հրատարակելու խնդրով: Նա ընդգծել էր, որ պարբերականի նպատակն էր լինելու խարազանել Խորհրդային Հայաստանի իրականության բացասական կողմերը՝ «ամրապես կանգնած լինելով խորհրդային դիրքորոշման վրա»։ «Կարմիր մոծակ»-ի առաջնային խնդիրներից էր հայտարարվում արտասահմանի հակախորհրդային ուժերին (առանձնապես դաշնակցականներին, էսէռներին ու մենշևիկներին) «սուր ծաղրի» ենթարկելը։ Երգիծաթերթի առաջին համարը սկսվում է Մ. Արուտչյանի «Կարմիր մոծակի պարադը» երգիծանկարով, իսկ առաջնորդողում Է. Խոճիկն ընթերցողին իրազեկում է՝ թերթը թեև «մոծակ» է, սակայն նման չէ այլ «մոծակների», որոնք զբաղված են միայն «հիվանդություններ տարածելով»: Այս մոծակը «կարմիր» է և ինքն էլ է խայթում ու առաջացնում դողէրոցք, սակայն իր հիմնական նպատակն է դրանով բուժել մյուս մոծակների խայթոցներից վարակվածներին:
«Կարմիր մոծակ»-ի ընդհատումից միայն քան քառորդ դար հետո Խորհրդային Հայաստանում ԽՄԿԿ Կենտկոմի թույլտվությամբ 1954 թ. գարնանը (առանց ընդհատումների հրատարակվել է 62 տարի՝ միչև 2016թ-ի մայիսը) Երևանում սկսվում է հրատարակվել հանրահայտ «Ոզնի»-ի հանդեսը: Համարվում է հայերեն պարբերականներից ամենաերկարակյացներից։ Երգիծական հանդեսի գլխավոր խմբագիրը Արամայիս Սահակյանն էր։ Թերթում տպագրվում էին ֆելիետոններ, քննադատական հոդվածներ, սակայն «Ոզնի»-ն առավելապես հայտնի էր իր ծաղրանկարներով։ Ինչպես նշվում էր խորհրդային հանրագիտարաններում, «Ծաղրի զենքով պայքարել է խորհրդային և նոր հայ իրականությանն անհարիր երևույթների դեմ, ծանակել (ծաղրուծանակի ենթարկել) բյուրոկրատներին, պաշտոնամոլներին, բանսարկուներին, օրինազանցներին և այլն»։
1858 թ. հունվարի 1-ին Թիֆլիսում հրատարակվում էր քաղաքական, բանասիրական և առևտրական «Մեղու» պարբերականը, որը լույս էր տեսնում նախ Հարություն Սըվաճյանի (1856-1865 թթ.), ապա՝ Հակոբ Պարոնյանի (1872-1874 թթ.) խմբագրությամբ։ Հ.Պարոնյանի խմբագրած «Մեղուն» շարունակում է Հ.Սըվաճյանի ավանդույթները, թեմատիկ հիմնական ուղղությունները և ավելի է խորացնում թերթի դեմոկրատական երգիծական ուղղվածությունը: Հ.Պարոնյանը սուր երգիծանքով էր գրում հայ և թուրք կեղեքիչների, մեծահարուստների, պաշտոնատար անձանց անմարդկային արարքների մասին, քննադատում էր ազգային մարմինների, հատկապես քաղաքական ժողովի ապազգային գործելակերպը: Երգիծաբանն իր հրապարակախոսական հոդվածներում բարձրաձայնում էր Ազգային Սահմանադրության դրույթները կյանքի կոչելու մասին, հորդորում էր չանտեսել գավառահայության խնդիրները և թուրքական պետության մեջ պաշտպանել ազգային իրավունքները:
1870-1873թթ Կ․Պոլսում լույս էր տեսնում «Փող արևելյան» քաղաքական, ազգային, բանասիրական և առևտրային օրաթերթը, որի գլխավոր խմբագիրը Հակոբ Պարոնյանն էր։ 1871թ-ին կոչվել է «Փող առավոտյան», իսկ 1873-ին «Առավոտյան փող»։ Լուսաբանում էր Թուրքիայի ներքին և արտաքին քաղաքականությունը, Արևմտյան Հայաստանի իրավիճակը: Պաշտպանում էր Կ. Պոլսի պատրիարքարանի (պատրիարք՝ Մկրտիչ Խրիմյան) դիրքորոշումը սուլթանական կառավարության հայահալած քաղաքականության դեմ, արծարծում կրոնաբարոյախոսության հարցեր: Տպագրել է նաև հայատառ թուրքական նյութեր:
«Խիկար» երգիծական ամսագիրը լույս է տեսել 1884-85 և 1886-88 թթ․-ին Կ.Պոլսում ու Ադրիանապոլսում։ Խմբագիր-հրատարակիչը Հակոբ Պարոնյանն էր։ Հանդեսը ծաղրել է եվրոպական նորամուծություններն ու քաղքենիական սովորությունները, պաշտպանել արհեստավոր խավին։ 1886-87թթ․-ին «Խիկար»-ում լույս են տեսել Հ. Պարոնյանի «Քաղաքավարութեան վնասները», «Պաղտասար աղբար», «Խիկար և ծիծաղ», «Ծիծաղ և Բարոյական», «Առտնին տեսարաններ» և այլ գործեր։ Արժեքավոր է «Այլակերպություն բառարանի» աֆորիզմների շարքը, որտեղ քննադատվել են ազգային կառույցների գործունեությունը, հոգևոր դասը։
1870-1873թթ Կ․Պոլսում լույս էր տեսնում «Փող արևելյան» քաղաքական, ազգային, բանասիրական և առևտրային օրաթերթը, որի գլխավոր խմբագիրը Հակոբ Պարոնյանն էր։ 1871թ-ին կոչվել է «Փող առավոտյան», իսկ 1873-ին «Առավոտյան փող»։ Լուսաբանում էր Թուրքիայի ներքին և արտաքին քաղաքականությունը, Արևմտյան Հայաստանի իրավիճակը: Պաշտպանում էր Կ. Պոլսի պատրիարքարանի (պատրիարք՝ Մկրտիչ Խրիմյան) դիրքորոշումը սուլթանական կառավարության հայահալած քաղաքականության դեմ, արծարծում կրոնաբարոյախոսության հարցեր: Տպագրել է նաև հայատառ թուրքական նյութեր:
«Խիկար» երգիծական ամսագիրը լույս է տեսել 1884-85 և 1886-88 թթ․-ին Կ.Պոլսում ու Ադրիանապոլսում։ Խմբագիր-հրատարակիչը Հակոբ Պարոնյանն էր։ Հանդեսը ծաղրել է եվրոպական նորամուծություններն ու քաղքենիական սովորությունները, պաշտպանել արհեստավոր խավին։ 1886-87թթ․-ին «Խիկար»-ում լույս են տեսել Հ. Պարոնյանի «Քաղաքավարութեան վնասները», «Պաղտասար աղբար», «Խիկար և ծիծաղ», «Ծիծաղ և Բարոյական», «Առտնին տեսարաններ» և այլ գործեր։ Արժեքավոր է «Այլակերպություն բառարանի» աֆորիզմների շարքը, որտեղ քննադատվել են ազգային կառույցների գործունեությունը, հոգևոր դասը։