— Այո, ճիշտ է, հիմնականում գրական-մշակութային միջոցառումները շնորհանդեսների տեսքով են։ Իսկ թե ինչու չկան լուրջ քննադատական, վերլուծական շփումներ․ այդ շփումը չկա նաև հեղինակ-գրաքննադատի դեպքում։ Մեր հեղինակները հիմնականում շատ կոմպլեքսավորված են։ Հեղինակ կա, որ անգամ ստորակետի համար է կռիվ անում: Հաջորդ պատճառը հեղինակների անտեղյակություն է գրականությունից, լեզվից, որովհետև հիմա շատ կան տաղանդավոր գործեր, որոնք վատ հայերենով են գրված։ Հեղինակը բնածին տաղանդ ունի, բայց իրեն թվացել է, որ այդքանն իրեն հերիք է, պետք չէ հայերեն սովորել, պետք չէ ուսումնասիրել կոնկրետ պատմվածքի ժանրը, իրենից առաջ և հետո ինչեր են գրվել։ Այդ անտեղյակությունը բերում է չհիմնավորված մեծամտության։ Ես հաճախ եմ մեղադրում գրականագետներին, որ միջավայրը չեն վերլուծում, պարտադիր չէ հանճարեղ որևէ գործ ծնվի, որ նոր գրականագետը անդրադառնա միջավայրին: Գրողին անընդհատ ուղեկցել է պետք հոդվածներով և այլն։ Հաճախ մեղադրում եմ, բայց ես էլ իմ սեփական փորձից, հանգել եմ նրան, որ ես խիստ հեռու եմ մնում և կարծիք չեմ հայտնում որևէ արձակագրի մասին։ Հենց դա է պատճառը, որ շատ հեղինակներ լճանում են և այդպես մնում, թեև իրենց բնածին պոտենցիալը շատ ավելին է թույլ տալիս։


— Իսկ Ձեզ մոտ եղե՞լ են այդ կոպլեքսները։
— Անկախ այն բանից քննադատում են, թե գովում, ես հասկանում եմ, որ իմ ամեն գրածը չէ, որ ոսկե տառերով կմնա հայ գրականության մեջ և գուցե ոչ մի բան էլ չմնա։ Մեկ-մեկ մեր գրողներն ասում են․ ա՜, հիմա չենք գնահատվում, բայց ժամանակը ցույց կտա, ամեն ինչ իր տեղը կդնի, ես ասում եմ, որ այդքան լավատես չեմ և կարող է ժամանակը մեզ էլ այդ նույն ավելով ավլի և տանի, և մեզանից անգամ հետք չմնա։ Ես սիրում եմ գրագետ ընթերցողի, գրագետ մարդու կարծիքը, որովհետև ամենաճիշտ չափորոշիչը ընթերցողի կարծիքն է, գրագետ ընթերցողի, որը մշակույթ գիտի, համաշխարհային գրականության հետ է շփվել: Iր բնազդային կարծիքը շատ ավելին է տալիս, քան որ նստեն և գովեն, թե ինչքան լավն էր կամ վատն էր այս ինչ գործը։ Գրականությունը իմ կյանքը գեղեցկացնում է, և այդքանը ինձ բավարար է, հիմա թե հետո կմնա, թե չի մնա ավելի լավ, համենայն դեպս ես իմ կյանքը հաճույքով եմ ապրել։


— Ինչպե՞ս եք վերաբերում այն փաստին, որ գրողները կարող են փառքի չարժանանալ սեփական երկրում, բայց երկրից դուրս՝ արժանանալ։ Oրինակ, Ձեր ստեղծագործությունները թարգմանվում նաև բեմադրվում են արտասահմանում, մեզ մոտ՝ դեռ ոչ։
— Գրաշուկան ուսումնասիրելու դեպքում չես հասկանա, թե երկրումդ ինչ քանակի ընթերցող ունես։ Այսօր մեր հասարակությունը դեգրադացված է, և առանց ավելորդ մեծամտության ասեմ, որ ես շատ վախենում եմ, որ իմ գրած հայերենը երիտասարդները չեն հասկանա, որովհետև բառապաշարի այդ ֆոնդը, ազգագրական մանրուքների իմացության պաշարը, իմ տարիքի մարդիկ գիտեն, բայց այսօրվա ընթերցողը` երիտասարդները չէ։ Երկրից դուրս հայտնի լինելը, դա միայն մեր մշակույթում է, որ դրսում թարգմանվում են, հռչակ են ձեռք բերում, հետո նոր այստեղ են ընդունվում: Սովորաբար, որպես օրինաչափություն, մարդիկ իրենց երկրում են հայտնի դառնում, հետո նոր դուրս են գալիս երկրի սահմաններից:

— Այն, ինչը արժեք է մեզ համար, արժեք է նաև մյուս ազգերի համար։ Իմ գրականության մեջ արժեքը գյուղացի հերոսներն են։ Իմ գործերի մեջ ես խնդիրը չեմ դրել, այսպես խիստ հայկական մոտիվների լինելու վրա, ես գրել եմ մարդու մասին։ Հիմա ամենաշատ թարգմանված գործը՝ «Ագռավները Նոյից առաջ», մի պատմություն է կնոջ մասին, որը ցեղասպանությունից փրկվելու ժամանակ, բռնության հետևանքով հղիացել է և չգիտի թե ինչ անի։ Հայրենական պատերազմի ժամանակ էլ շատ կանայք կային, որ բռնաբարվել էին զինվորներին կողմիցզ։ Դա պատերազմի այն դժբախտ հետևանքներից է, որ մարդուն հալածում է ամբողջ կյանքում, թեև նա անմեղ է։ Նման պատմությունները պետք են ամենուր, և ոչ միայն սեփական երկրի համար։


— Կա՞ պատմվածք, որի գլխավոր հերոսի կերպարում Դուք եք, կամ նրա մեջ դրել եք Ձեր որևէ բնավորության գիծ։
— Կոնկրետ որևէ հերոս չեմ կարող ասել։ Գրողը հենց իր գրած տեքստերն է, անգամ եթե մարդասպան է պատկերում կամ անառակ։ Դու քո տեքստերն ես, դու դրանից ավել կամ պակաս չես։


— Ամեն մարդ ունի իր ուրույն իրականությունը, Ձերը ո՞րն է։
— Այո՛, ամեն մարդ ունի ուրույն իրականություն և դա իր էությունն է։ Ինչ ցույց ես տալիս, դա է քո իրականությունը։ Օրինակ, ինձ համար ցանկացած բան ձանձրալի է, անգամ դրախտը՝ եթե անընդհատ է։ Եթե չկա փոփոխություն դեպքերի, իրադարձությունների մեջ, դու դառնում ես անիվի մեջ վազող նապաստակ։ Վազում, վազում, վազում ես ու չես հասկանում՝ ինչ փոխվեց կողքդ և ինչու։ Ես հանգստություն սիրող մարդ եմ, բայց սիրում եմ, որ կյանքը շարժվում է, այդպես լճացած, միատոն, անընդհատ լավ կամ անընդհատ վատ, հետաքրքիր չէ, երևի այդ պատճառով փոփոխական է իմ ուրույն իրականությունը։

— Գրում եք այն մտքերը, որոնք օրվա ընթացքում կուտակվում են և Ձեզ հանգիստ չեն տալի՞ս, թե՞ սպասում եք մուսային։
— Ո՜ւր էր, թե ես կարողանայի գրել այն բոլոր մտքերը, որոնք գալիս են։ Իրականում ես ծույլ մարդ եմ։ Նախ՝ այս վերջին տասը տարում ինձ հետ մի սարսափելի բան է կատարվում։ Մի քսան միտք իրար հետևից լցվում են գլխումս, ու չգիտեմ որը գրեմ, ոնց նայում եմ, բոլորն էլ լավն են։ Դրանք իրար հետ պայքարի մեջ են մտնում, ինձ հալածում են, անընդհատ մտածում եմ, սա՞, թե ՞ նա, մի սարսափելի բան է դա։ Հիմա, որ այդպիսի պահեր լինում է, հասկանում եմ, թե մարդիկ ինչպես են հասնում հոգեբուժարան։ Ես վիպակ ունեմ, որը կոչվում է «Եթե բացառենք գիշերը», այդտեղ հերոսները գրողներ են, կերպարներից մեկն ասում է, որ մտքերը դա նույն են, ինչ հղի շնաձկան փորի մեջ ձագերը։ Ձագերից որն ավելի ագրեսիվ է, ուտում է մյուսներին։ Իրար ուտում, ուտում, ուտում են և վերջում մնում է մեկը, դա էլ չգիտի իր ագրեսիան ինչ անի, սկսում է մոր փորը կծմծել, հետո մայրը ստիպված ծննդաբերում է օվկիանոսում, որ ազատվի։ Նույն ձևով մտքերն են ինձ հետ վարվում։ Ու երբ որ կա այն զորեղ միտքը, որը մյուսներին ոչնչացնում է, արդեն դրանից ազատում չկա, պետք է գրես, որ ազատվես։

— «Ագռավները Նոյից առաջ» գրքից մի մեջբերում, «Ամեն մարդ ունի իր ապրելու պատճառը և ապրեցնելու անունը»։ Ո՞րն է եղել Ձեր այսքան ապրելու պատճառը։
— Մի դաժան բան ասեմ, ապրելն էլ մեր կամքից անկախ է լինում, այնպես չէ որ ուզում ես ապրել՝ ապրում ես, երբ ուզում ես մեռնել՝ մեռնում ես։ Եթե հիմա ծնվել եմ, ուրեմն ինչ որ նպատակի պետք եմ և ինչ որ գործառույթ ունեմ։ Երբեք չես իմանա ծնված ես մեծ աշխարհացունց բան իրականացնելու համար, թե ընդամենը ծնված ես, քո փոքր գործը հյուսելու։ Տիեզերքում ամեն ինչ իր ֆունկցիան ունի։ Ոչ թե մենք ենք գնում դեպի տիեզերքը, այլ խցկում ենք այն մեր տրամաբանության մեջ։ Մեզնից շատ քչերին է տրված տիեզերքի ընկալումը, ոչ միայն ընկալման, այլ նաև որոշումների մեջ։


— Ինչպիսի՞ն է եղել Ձեր կյանքի ընթացքը մինչև այս պահը։
— Երբեք էլ այդպես վերջնահաշվարկ չեմ արել։ Դժվար ու հեշտ լինելն էլ հարաբերական է։ Ես կարող եմ չուտել, չխմել, տասը շորի փոխարեն մեկ շոր հագնե, բայց իմ շնչին ավել մարդ, ավել բեռ, ավել պարտականություն պիտի չլինի։ Եթե իմ տարածք չեն խցկվում և չեն սահմանափակում, դա արդեն երջանկություն է։ Այդ առումով կարող եմ ամուսնության առաջին 10 տարին համարել իմ չուզածի պես, որովհետև, երբ ապրում ես կիսուր կեսրարի, 2 տալի և քո երեխաների հետ փոքր Խռուսչովյան 2 սենյակում, արդեն ամեն ինչ մոռանում ես։ Մնացած դեպքերում, երբ իմ ճակատագիրը համեմատում եմ մյուս գրող ընկերների ճակատագրի հետ, հա՜, ոնց որ թե Աստված բարի է եղել իմ հանդեպ։


— Իսկ ե՞րբ եք ամուսնացել։
— Ամուսնացել եմ 20-21 տարեկանում։ Մենք երեք քույր էինք և բոլորը ասում էին, որ շուտ ամուսնանանք։ Հիմա էլ երևի, ովքեր շատ աղջիկներ ունեն, այդպես են վարվում։ Չնայած էնպես չէ, որ ինձ ստիպեցին ամուսնանալ, ընդհակառակը իմ ամուսնությանը մայրս դեմ էր, որովհետև բնավորությունս լավ գիտեր՝ այդ նեղության մեջ լավ չեմ զգա ինձ։ Ուսուցչուհի ունեի հայերենի, ինձ ասում էր մի քիչ ուշ ամուսնացի, որ կարիերադ կառուցես, բայց դե որ սիրահարվում ես, չես նայում ուշ է, թե շուտ։ Ես դժգոհ չեմ, որովհետև երբոր որպես գրող կայացել եմ, ընտանիքն է եղել իմ հենարանը։ Օրինակ, ամուսիններ կան, որ շատ բաներ թույլ չեն տալիս իրենց կանանաց, բայց իմ ամուսինը ամեն ինչ անում է, որ քիթ մռութս չխառնեմ։ Լացող երեխաներին ինչ ուզում են տալիս ենք, միայն թե ձայնը կտրի չէ, նա ինձ հետ այդպես է։ Սովորաբար տղամարդկանց մասին են ասում, որ ցանկացած հաջողակ տղամարդու հետևում կինն է կանգնած, նույնը կարելի է ասել կնոջ մասին, եթե դու ընտանիք ունես և այն քեզ հենարան չէ, դու չես կարող կայանալ որևէ բնագավառում։

— Ընտանիքի մյուս անդամները Ձեզ նման արվետի հետ կապ ունե՞ն։
-Ոչ, ամուսինս չի էլ կարդում, շինարար է։ Նա մի կատակ ունի, ասում է, ճանաչելով մորը, երեխաներն ընտրեցին հոր ուղին։ Երեխաներս, երկուսն էլ ՏՏ (տեղեկատվական տեխնոլոգիաներ) ոլորտում են աշխատում, տղաս՝ ծրագրավող է, աղջիկս՝ ինտերնետային գովազդով է զբաղվում։


— Ասացիք, որ փոքր տանը Ձեզ համար դժվար է եղել ապրել, այդ դեպքում ինչպե՞ս եք ստեղծագործել։
— Ես չեմ ստեղծագործել։ Զարմանալիորեն 20-25 տարեկանից չեմ գրել մոտ 10 -12 տարի, մինչև իմ երեխաները ավարտեցին դպրոցը և արդեն ես իրենց պետք չէիր։ Լույսը բացվում էր, մենակ փող էին ուզում, որ դասի գնան, իրենց պետք չէր հագցնել, կերակրել, բժշկի տանել և դրա պատճառը նաև այն է, որ ես շատ շուտ եմ հոգնում։ Դու չես կարող երեխային սոված, տկլոր թողնել և նստել գրելու, դու անում ես այն՝ ինչ առաջնային է։ Իմ ուժը այդ տարիներին միայն մեկ բանի էր հերիքում և ես միշտ նախանձել եմ կանանց, որոնք և՛ աշխատում են, և՛ տանն են ամեն ինչ հասցնում, և՛ այլ տեղերում։


— Ընկերներ շա՞տ ունեք։
— Ոչ, մարդկանց հարցում շատ բծախնդիր եմ։ Շփվում եմ բացառապես բոլորի հետ, բայց շատ դժվար եմ որևէ մեկին թողնում իմ կյանք։ Շատերը մտածում են, որ իմ ընկերն են, բայց այդպես չէ։ Քիչ մարդիկ կան, որոնց հետ կիսվում եմ, բայց այդ կնիկական բողոքելը, լացելը ինձ մոտ չկա, ոչ թե չկա, որ ես դա թաքցնում եմ, այլ ես դրա պահանջը չեմ ունեցել։ Ենթադրենք ես լավ եմ կամ վատ եմ, դրանք ես իմ մեջ եմ պահում, միայն հիվանդանալիս եթե մատս փուշ մտավ, ամբողջ աշխարհը իմանում է։ Այսպես լաչառություն եմ դնում։ Այո, քիչ ընկերներ ունեմ, բայց արժեքավոր ընկերներ են, որոնց ցանկացած պահի, ցանկացած հարցով կարող եմ դիմել համոզված լինելով, որ կօգնեն։


— Ունե՞ք երազանքներ, որոնք չեն իրականացել։
— Եթե ինչ որ բան ինձ համար կարևոր է եղել, ես դրան կարողացել եմ ինչ որ կերպ հասնել, եթե ոչ ամբողջությամբ, գոնե մասամբ։ Տարիքի հետ փոխվում է քո աշխարհընկալումը, ճաշակը, երազանքը։ Ես չեմ սիրում զուգահեռներ տանել, այս մի տարին ապրեցիր, անցավ, վերջ, դա արդեն ջնջվում է։ Ինձ երբեք չեմ ծանրաբեռնել, հետընթաց նայելով։ Քանի որ փոքր տարիքից սիրել եմ կարդալ, ինձ համար պարզ է եղել, թե ես ուր եմ գնում։


— Պատահական հանդիպումը լավ գրքի հետ, փոխում է մարդու ճակատագիրը։ Ձեր կյանքում այդ գիրքը ո՞րն է եղել։
— Իմ աշխարհընկալման մեջ այս հարցը չի տեղավոում, քանի որ չկա այդպիսի մի գիրք, որ ցանկացած տարիքում քեզ հետաքրքրի։ Ես երեխա ժամանակ այլ բան եմ սիրել, երիտասարդ տարիքում այլ, հիմա դրանք կարդում եմ ծիծաղս գալիս է։ Երբ որ դու կարդում ես, ուղեղդ մեխանիկորեն ինչը պետք է վերցնում է։ Չգիտեմ ես ինչ եմ յուրացրել, բայց ինձ համար կարևորը անընդհատ կարդալն է։

— Ձեր գրքերից մեկում գրել էիք, որ հոգին ցավից փոխում է իր կառուցվածքը։
— Ես կարողանում եմ ինձ այդ փոփոխություններից պահել։ Կյանքում չկա այդպիսի բան, որին բացատրություն և պաշտպանիչ պատնեշ չունենամ, եթե դա ինձ վնասելու է։ Չգիտեմ որքանով է իմ հոգին փոխել կառուցվածքը, բայց միքիչ հոգնել է, ամեն ինչին չէ որ աձագանքում է։


— Իսկ ցավին հարմարվո՞ւմ եք, թողնելով նրան կյանքի հոսքին, թե՞ առաջ եք քայլում։
— Պաշտպանիչ մեխանիզմներ ունեմ, դրանցից մեկը քնելն է։ Ես թե՛ ֆիզիկական թե՛ հոգեկան ուժեղ ցավերից քնում եմ։ Իմ տղայի ծնվելուց հիշում եմ միայն, որ բժիշկները անընդհատ հարվածում էին երեսիս, որպեսզի ուշքի գամ։ Ես քնում եմ ու չգիտեմ ինչ է կատարվում, բայց արթնանում եմ այդ ցավից ձեռբազատված։


— Դուք այն մա՞րդն եք, ում հետ կցանկանայիք ընկեր լինել։
— Դե ինքս ինձ միշտ ընկեր եմ։ Ես մենակություն սիրող մարդ եմ։ Իմ դիմացի հարևանի տուն կմտնեմ այն ժամանակ, երբ ինձ ինչ որ բան է հարկավոր։ Ես տարիներով կարող եմ մենակ մնալ, ամիսը մի երկու հոգու երես տեսնել, ինձ լրիվ հերիք է, շփման պահանջ չեմ զգա։


— Իսկ կցանկայի՞ք կյանքը նորից ապրել, բայց այլ սցենարով։
— Երևի թե հա։ Ես չեմ ապրել այն կյանքը, որն ուզում էի, բայց այն հիմնական բաները ինչ ինձ համար կարևոր են եղել՝ ունեցել եմ։ Ես կուզենայի ապրել ավելի բարեկիրթ հասարակության մեջ, ավելի բարեկեցիկ երկրում, մեր երկրի պոտենցիալը դա թույլ է տալիս։


— Իսկ սիրո՞ւմ եք հայրենիքը։
— Չէի ասի թե սիրում եմ, բայց այդ բնազդային կապվածույթյունը, ես չգիտեմ դա հողից է, ժողովրդից է, ինչից է կա։ Հիմա կարող եմ հազարավոր թերություններ քննարկել երկրի, ժողովրդի հետ կապված, բայց այդ թերությունները ավելի սիրելի են, քան ինչ որ մեկի առավելությունները։ Զարմանում եմ, մարդիկ ինչպես են երկիր փոխում։ Գրողների մեջ էլ շատ կան, որ իրենց երեխաներին տարել են արտասահմանում բարեհաջող տեղավորել են և եկել են այստեղ, հայրենիք են գոռում, պահանջում։ Այս բոլորը ինձ համար անհասկանալի բաներ են։ Անգամ որպես տուրիստ գնալը ինձ չի ձգում։