Դեղին մամուլի և ապատեղեկատվության խնդիրները հայաստանյան մեդիատիրույթում
Նախագծի հեղինակ՝ Արտուշ Հարությունյան
Նախագծի ղեկավար՝ Դավիթ Մուրադյան
Նախագծի ղեկավար՝ Դավիթ Մուրադյան
«Դեղին մամուլը» մեդիա երևույթ է, որի հիմքում ճշմարտության փոխարեն ընթերցողի էմոցիաներն են։ Այն առաջացել է 19-րդ դարի վերջերին ԱՄՆ-ում, երբ Ջոզեֆ Պուլիտցերը և Ուիլյամ Ռանդոլֆ Հերստը մրցակցում էին ընթերցողների թիվն ավելացնելու համար՝ օգտագործելով սենսացիոն, հաճախ աղավաղված և չափազանցված պատմություններ։ Այդ ժամանակաշրջանում նման լրագրությունն անգամ նպաստեց պատերազմական իրավիճակների առաջացմանը, մասնավորապես՝ 1898 թվականի իսպանա-ամերիկյան պատերազմին։
Ապատեղեկատվությունը ցանկացած տեղեկատվություն է, որը ակնհայտորեն կեղծ է կամ մոլորեցնող՝ անկախ նրա աղբյուրից կամ նպատակադրումից։ Այն կարող է դրսևորվել ամենատարբեր ձևերով՝ սկսած TikTok-ի տեսանյութերից, որոնք խոստանում են արագ դիետայի հրաշալի լուծումներ, մինչև դավադրության տեսություններ կամ նույնիսկ ճանաչված լրատվամիջոցների կողմից կեղծ և կողմնակալ հաղորդագրություններ։ Մեր օրերում ապատեղեկատվությունը, կարծես, լցրել է բոլոր հարթությունները՝ թաքնվելով ամենօրյա տեղեկատվական հոսքերի մեջ։
Ապատեղեկատվությունը ցանկացած տեղեկատվություն է, որը ակնհայտորեն կեղծ է կամ մոլորեցնող՝ անկախ նրա աղբյուրից կամ նպատակադրումից։ Այն կարող է դրսևորվել ամենատարբեր ձևերով՝ սկսած TikTok-ի տեսանյութերից, որոնք խոստանում են արագ դիետայի հրաշալի լուծումներ, մինչև դավադրության տեսություններ կամ նույնիսկ ճանաչված լրատվամիջոցների կողմից կեղծ և կողմնակալ հաղորդագրություններ։ Մեր օրերում ապատեղեկատվությունը, կարծես, լցրել է բոլոր հարթությունները՝ թաքնվելով ամենօրյա տեղեկատվական հոսքերի մեջ։
Մեդիա սպառումը Հայաստանում
Հայաստանի տեղեկատվական միջավայրը վերջին տարիներին էապես փոփոխվել է՝ պայմանավորված ինտերնետի հասանելիության աճով և սոցիալական մեդիայի կարևորության բարձրացմամբ։ Այս հատվածում ներկայացվում են երկու կարևոր միտումներ՝ հանրային տեղեկացվածության հիմնական աղբյուրների և առավել կիրառվող սոցիալական մեդիա հարթակների կառուցվածքը:
Հետազոտությունները վկայում են, որ սոցիալական մեդիան դարձել է առաջատար աղբյուր հասարակական և քաղաքական նորություններ ստանալու համար՝ առաջ անցնելով ավանդական հեռուստատեսությունից։ Սա ցույց է տալիս լսարանի վարքագծային փոփոխությունը՝ ավելի դինամիկ և հաճախ թարմացվող թվային բովանդակությանը նախապատվություն տալու ուղղությամբ:
Միևնույն ժամանակ, սոցիալական մեդիայի ներսում առկա հարթակների բաժանվածությունը պատկերում է սպառման որոշակի կենտրոնացում։ Facebook-ը պահպանել է իր գերակշռող դիրքը՝ հանդիսանալով հիմնական հարթակը նորությունների սպառման համար, մինչդեռ Instagram-ը, YouTube-ը և այլ հարթակներ ունեն փոքր, բայց նշանակալի մասնաբաժին։ Այս տվյալները կարևոր են հասկանալու համար, թե որտեղ և ինչպես են տեղեկատվական հոսքերը ձևավորվում հայկական մեդիատիրույթում:
Այս մեդիա սպառման կառուցվածքը նաև արտացոլում է ապատեղեկատվության տարածման նոր ուղիները և նոր մարտահրավերները մեդիագրագիտության զարգացման համար։ Արհեստական ինֆորմացիայի և սենսացիոն բովանդակության նկատմամբ ավելի զգոն և քննադատական մոտեցում զարգացնելը դառնում է կարևոր պայման՝ հանրային գիտակցության ամրապնդման համար։
Հետազոտությունները վկայում են, որ սոցիալական մեդիան դարձել է առաջատար աղբյուր հասարակական և քաղաքական նորություններ ստանալու համար՝ առաջ անցնելով ավանդական հեռուստատեսությունից։ Սա ցույց է տալիս լսարանի վարքագծային փոփոխությունը՝ ավելի դինամիկ և հաճախ թարմացվող թվային բովանդակությանը նախապատվություն տալու ուղղությամբ:
Միևնույն ժամանակ, սոցիալական մեդիայի ներսում առկա հարթակների բաժանվածությունը պատկերում է սպառման որոշակի կենտրոնացում։ Facebook-ը պահպանել է իր գերակշռող դիրքը՝ հանդիսանալով հիմնական հարթակը նորությունների սպառման համար, մինչդեռ Instagram-ը, YouTube-ը և այլ հարթակներ ունեն փոքր, բայց նշանակալի մասնաբաժին։ Այս տվյալները կարևոր են հասկանալու համար, թե որտեղ և ինչպես են տեղեկատվական հոսքերը ձևավորվում հայկական մեդիատիրույթում:
Այս մեդիա սպառման կառուցվածքը նաև արտացոլում է ապատեղեկատվության տարածման նոր ուղիները և նոր մարտահրավերները մեդիագրագիտության զարգացման համար։ Արհեստական ինֆորմացիայի և սենսացիոն բովանդակության նկատմամբ ավելի զգոն և քննադատական մոտեցում զարգացնելը դառնում է կարևոր պայման՝ հանրային գիտակցության ամրապնդման համար։
Հանրային վարքագիծը նորությունների աղբյուրների ստուգման հարցում Հայաստանում
Հայաստանում հանրության վերաբերմունքը նորությունների աղբյուրների ստուգման նկատմամբ վերջին տարիներին ենթարկվել է զգալի փոփոխությունների։ Հետազոտությունները ցույց են տալիս, որ լսարանի մի մասը շարունակում է հետևել նորություններին առանց դրանք ստուգելու, մինչդեռ մյուս հատվածը ցուցաբերում է ավելի զգուշավոր և քննադատական մոտեցում։ ներկայացված տվյալները պատկերում են հասարակության տեղեկատվական սպառման վարքագծային առանձնահատկությունները՝ ընդգծելով վստահության ճգնաժամը և մեդիագրագիտության պակասը:
Տվյալ միտումները վկայում են, որ ապատեղեկատվության և սենսացիոն լրահոսերի աճող ներկայության պայմաններում հանրությունը հաճախ անվստահորեն է վերաբերվում նորություններին՝ երբեմն ընտրելով ընդհանրապես չհետևել սոցիալական մեդիայում տարածվող տեղեկությանը։ Մյուս կողմից, հասարակության մեծ մասը, շարունակում է չստուգել իրենց հասանելի տեղեկատվությունը, ինչը փաստում է մեդիագրագիտության զարգացման անհրաժեշտության մասին։
Տվյալ միտումները վկայում են, որ ապատեղեկատվության և սենսացիոն լրահոսերի աճող ներկայության պայմաններում հանրությունը հաճախ անվստահորեն է վերաբերվում նորություններին՝ երբեմն ընտրելով ընդհանրապես չհետևել սոցիալական մեդիայում տարածվող տեղեկությանը։ Մյուս կողմից, հասարակության մեծ մասը, շարունակում է չստուգել իրենց հասանելի տեղեկատվությունը, ինչը փաստում է մեդիագրագիտության զարգացման անհրաժեշտության մասին։
Ապատեղեկատվության ազդեցությունը մարդկանց վրա
Հայկ Բաղդյան,հոգեբան
Ապատեղեկատվական ուղերձների բացահայտման գործընթացում, հոգեբան Հայկ Բաղդյանի գնահատմամբ, կարևոր դեր ունի նաև այն ազդեցությունը և տպավորությունը, որը ուղերձը միտումնավոր կամ ոչ միտումնավոր կերպով թողնում է լսարանի վրա։ Վերոնշյալ տեխնիկաների կիրառման արդյունքում, ըստ էության, տեղի է ունենում լսարանի տպավորությունների և էմոցիաների ուղղորդում և կառավարում, ինչը մեծացնում է ապատեղեկատվական ուղերձի հնարավոր ազդեցությունը տեղեկատվություն ստացողի վրա։
«Երբ մարդիկ անընդհատ բախվում են ապատեղեկատվության և սենսացիոն բովանդակության, նրանք սկսում են ձևավորել պաշտպանական մեխանիզմներ՝ ներառյալ տեղեկատվական անտարբերություն կամ վստահության ճգնաժամ։»
—Հայկ Բաղդյան,հոգեբան:
«Երբ մարդիկ անընդհատ բախվում են ապատեղեկատվության և սենսացիոն բովանդակության, նրանք սկսում են ձևավորել պաշտպանական մեխանիզմներ՝ ներառյալ տեղեկատվական անտարբերություն կամ վստահության ճգնաժամ։»
—Հայկ Բաղդյան,հոգեբան:
Ինչպես է ստեղծվում և տարածվում ապատեղեկատվությունը
Ապատեղեկատվությունը լույս աշխարհ է գալիս հստակ մեխանիզմների և քայլերի միջոցով։ Սկզբում ձևավորվում է հրապուրիչ կամ սենսացիոն բովանդակություն՝ հաճախ առանց փաստերի ստուգման։ Այնուհետև այս բովանդակությունը փաթեթավորվում է գրավիչ վերնագրերի, վառ պատկերների և զգացմունքային շեշտադրումների միջոցով։ Հաջորդ փուլում ակտիվանում է բաշխման ցանցը՝ սոցիալական մեդիայի հարթակներ, կեղծ էջեր, քլիքբեյթ կայքեր, որտեղ առանց ստուգման և պատասխանատվության տարածվում է նյութը։
Այս գործընթացը հատկապես խորանում է այն դեպքերում, երբ լսարանը չի սովորել ստուգել տեղեկության աղբյուրները կամ տեղեկատվական աղմուկի պայմաններում դժվարանում է տարբերել ճշմարտությունը ապատեղեկատվությունից։.
«Հայաստանում կան լրատվամիջոցներ, որոնք գործում են որպես անհատական օգտատերեր՝ առանց ստուգման հրապարակելով գրավիչ, բայց հաճախ մոլորեցնող վերնագրերով տեղեկություններ։ Նրանց նպատակն է ոչ թե ճշմարտությունը, այլ դիտումների և լայքերի քանակի ավելացումը։ Սա լուրջ հարված է ազնիվ լրագրությանը և հանրային վստահությանը»։
—Նարեկ Կիրակոսյան,լրագրող։
Այս գործընթացը հատկապես խորանում է այն դեպքերում, երբ լսարանը չի սովորել ստուգել տեղեկության աղբյուրները կամ տեղեկատվական աղմուկի պայմաններում դժվարանում է տարբերել ճշմարտությունը ապատեղեկատվությունից։.
«Հայաստանում կան լրատվամիջոցներ, որոնք գործում են որպես անհատական օգտատերեր՝ առանց ստուգման հրապարակելով գրավիչ, բայց հաճախ մոլորեցնող վերնագրերով տեղեկություններ։ Նրանց նպատակն է ոչ թե ճշմարտությունը, այլ դիտումների և լայքերի քանակի ավելացումը։ Սա լուրջ հարված է ազնիվ լրագրությանը և հանրային վստահությանը»։
—Նարեկ Կիրակոսյան,լրագրող։
Նարեկ Կիրակոսյան,լրագրող, Factor tv
Ինչպես են գործում քլիքբեյթ կայքերը
Ինչպես են գործում քլիքբեյթ կայքերը
«Շատերը Հայաստանում չեն սովորել ստուգել տեղեկությունները։ Առաջին պատահական լուրն արդեն համարվում է ճշմարիտ։ Այս պայմաններում ապատեղեկատվության տարածման համար բավարար է մեկ փոստ՝ առանց որևէ հստակ աղբյուրի»։
Ալբերտ Ավետիսյան
Գործարար ալիք FM106.5,լրագրող
Քլիքբեյթ կայքերի կողմից տարածած ապատեղեկատվությունները
Էթիկական երկընտրանքներ
Ժամանակակից ինֆորմացիոն դաշտում անկախ լրագրող լինելը շատ բարդ է։ Երբ մեծ թվով կայքեր գնում են հեշտ սենսացիաների հետևից, անկախ լրագրողներն ընտրում են բարդ ճանապարհը՝ ճշգրտել փաստերը, լսել բոլոր կողմերին, պահպանել մարդու արժանապատվությունը։
Սակայն այս ուղին լի է էթիկական երկընտրանքներով․ երբեմն ճշմարտությունն իմանալու համար ստիպված են դիմել ոչ ստանդարտ մեթոդների, իսկ երբեմն՝ հրաժարվել վերնագրից, որը կարող էր «հիթ» դառնալ, բայց վնասել մարդուն։
Սակայն այս ուղին լի է էթիկական երկընտրանքներով․ երբեմն ճշմարտությունն իմանալու համար ստիպված են դիմել ոչ ստանդարտ մեթոդների, իսկ երբեմն՝ հրաժարվել վերնագրից, որը կարող էր «հիթ» դառնալ, բայց վնասել մարդուն։
Նարեկ Կիրակոսյան,լրագրող, Factor tv
Նարեկ Կիրակոսյան,լրագրող, Factor tv
«Մենք տեղեկատվություն ենք փոխանցում, բայց դա միաժամանակ պատասխանատվություն է փոխանցում»։
—Նարեկ Կիրակոսյան,լրագրող։
—Նարեկ Կիրակոսյան,լրագրող։
Էթիկան՝ որպես ուղեցույց
Հայաստանում մեդիայի դաշտում էթիկայի պահպանման կարեւորագույն ինստիտուցիոնալ գործիքը հանդիսանում է ԶԼՄ-ների Էթիկայի Դիտորդ Մարմինը։ Սա ոչ պետական կառույց է, որը գործում է ԶԼՄ-ների ինքնակարգավորման սկզբունքով եւ աշխատում է բացառապես մեդիայի էթիկական կանոնագրի հիման վրա։
Այս մարմնի առաքելությունն է՝ հետեւել, թե ինչպես են լրատվամիջոցները պահպանում էթիկական նորմերը, ինչպես են արձագանքում բողոքներին, եւ ինչպիսի պատասխանատվություն են կրում իրական եւ հավաստի տեղեկատվության փոխարեն հուզական մանիպուլյացիաներ տարածելու դեպքում։
Այսօր արդեն 88 հայկական լրատվամիջոց միացել է Դիտորդ Մարմնին՝ համաձայնվելով, որ իրենց գործունեությունը կարող է քննարկվել, երբ կան էթիկական խախտման կասկածներ։ Սա մեծ քայլ է մեդիայի թափանցիկության եւ վստահության վերականգնման գործում։
«Մենք քննարկում ենք այն դեպքերը, երբ կա հրապարակման փաստացի ազդեցություն կոնկրետ անձի կամ խմբի նկատմամբ։ «դիտորդ մարմնի» նպատակն է՝ վերականգնել ճշմարտությունը՝ առանց խախտելու ազատ խոսքի իրավունքը»
—Մեսրոպ Հարությունյան,«դիտորդ մարմնի»,նախկին անդամ
Դեղին մամուլի և ապատեղեկատվության տարածումը Հայաստանի մեդիա միջավայրում կտրուկ սրվեց համավարակի և պատերազմի տարիներին։ Այս ճգնաժամային ժամանակաշրջաններում, երբ հասարակությունը առավել զգայուն էր և տեղեկատվության կարիք ուներ, որոշ մեդիա հարթակներ ընտրեցին զգացմունքային մանիպուլյացիայի և վախի սերմանման ուղին՝ ընթերցողներ և շահույթ ներգրավելու համար։
Սոցիալական մեդիայի զարգացումը, նոր դուռ բացեց արագ և անկառավարելի տեղեկության հոսքի համար։ Թեև այդ հարթակները հնարավորություն տվեցին անմիջական և բազմակողմանի հաղորդակցությանը, միևնույն ժամանակ դրանք դարձան ապատեղեկատվության և դեղին մամուլի հիմնական տարածման դաշտ։
Արդյունքում հասարակության վստահությունը դեպի մեդիա զգալիորեն նվազեց, առաջացավ մեդիագրագիտության խորը ճգնաժամ։
Մեր ուսումնասիրությունները ցույց տվեցին, որ մեդիագրագիտությունը Հայաստանում դեռևս պահանջում է լուրջ զարգացում, իսկ լրագրողական պատասխանատվությունը՝ մշտական ամրապնդում։ Սակայն դրական միտումներ կան. մեդիատիրույթում ավելի շատ են հայտնվում այնպիսի նախաձեռնություններ, որոնք պայքարում են ճշգրիտ, հավաստի և մարդակենտրոն տեղեկատվություն տարածելու համար։
Այսօր, երբ տեղեկատվական մանիպուլյացիան դարձել է հզոր գործիք հասարակական տրամադրություններ ձևավորելու համար, մեր ամենամեծ զենքը մնում է քննադատական մտածողությունը, փաստերի ստուգումը և մեդիագրագիտությունը։
Ի վերջո, ապատեղեկատվության դեմ պայքարը չի ավարտվում մեկ նախագծով կամ մեկ նախաձեռնությամբ. այն շարունակական գործընթաց է, որում պետք է ներգրավված լինեն թե՛ մեդիան, թե՛ հասարակությունը։
Սոցիալական մեդիայի զարգացումը, նոր դուռ բացեց արագ և անկառավարելի տեղեկության հոսքի համար։ Թեև այդ հարթակները հնարավորություն տվեցին անմիջական և բազմակողմանի հաղորդակցությանը, միևնույն ժամանակ դրանք դարձան ապատեղեկատվության և դեղին մամուլի հիմնական տարածման դաշտ։
Արդյունքում հասարակության վստահությունը դեպի մեդիա զգալիորեն նվազեց, առաջացավ մեդիագրագիտության խորը ճգնաժամ։
Մեր ուսումնասիրությունները ցույց տվեցին, որ մեդիագրագիտությունը Հայաստանում դեռևս պահանջում է լուրջ զարգացում, իսկ լրագրողական պատասխանատվությունը՝ մշտական ամրապնդում։ Սակայն դրական միտումներ կան. մեդիատիրույթում ավելի շատ են հայտնվում այնպիսի նախաձեռնություններ, որոնք պայքարում են ճշգրիտ, հավաստի և մարդակենտրոն տեղեկատվություն տարածելու համար։
Այսօր, երբ տեղեկատվական մանիպուլյացիան դարձել է հզոր գործիք հասարակական տրամադրություններ ձևավորելու համար, մեր ամենամեծ զենքը մնում է քննադատական մտածողությունը, փաստերի ստուգումը և մեդիագրագիտությունը։
Ի վերջո, ապատեղեկատվության դեմ պայքարը չի ավարտվում մեկ նախագծով կամ մեկ նախաձեռնությամբ. այն շարունակական գործընթաց է, որում պետք է ներգրավված լինեն թե՛ մեդիան, թե՛ հասարակությունը։