Կարմիր կամրջի պատմությանը ավելի լավ ծանոթանալու և ներկայիս վիճակի մասին տեղեկություններ ստանալու համար՝
զրուցել ենք ՀՀ ԿԳՄՍ ՊՄՊՊ հուշարձանների վերականգնման բաժնի պետ
Հրանտ Հովսեփյանի հետ.

_«Երևանի ամենահին կամուրջը՝ Կարմիր կամուրջը գտնվում է Երևանի Հաղթանակ կամրջի հարակից տարածքում:
Ժամանակին կատարել է նույն ֆունկցիան,
ինչ հիմա Հաղթանակ կամուրջը:
Կարմիր կամուրջը ունի մոտ 80 մետր երկարություն: Կամարների թռիչքների ընդհանուր բարձրությունը 11 մետր է:
Կարմիր կամուրջը ուներ տնտեսական
մեծ նշանակություն, ռազմավարական։
Կարմիր կամուրջը առաջին անգամ վերակառուցվել է 1679թ։ Ի տարբերություն Աշտարակի կամրջի, որի պարագայում
հինը վերակառուցված է նորի կողքին, Կարմիր կամրջի պարագայում հին կամրջի հետքերը առանձին և հստակ չեն պահպանվել, անհրաժեշտություն է առաջացել պարզել կամրջի նախաստեղծ կերպարը և վերակառուցել ըստ այդ մակետի:
Կամուրջը եռակամար է, բնորոշ 17-րդ դարի պարսկական ճարտարապետության ազդեցությանը: 17-րդ դարի հայտնի, ֆրանսիացի ճանապարհորդ՝
Ժան Բատիստ Տավերնիեի կատարած
մի գրչանկարում պատկերված է Երևանը քարտեզային տեսքով, երևում է նաև եռակամար կամուրջը: Հետագայում, քանի որ կամուրջը ռազմավարական մեծ նշանակություն ուներ, անմիջապես հետևում գտնվում է՝
Երևանի բերդը, այն պետք էր լավ պաշտպանել հարձակումներից, ռուսները կամրջի երկու կողմերում իրականացրել են կոնտրֆորսային բազալտե շարվածքի աշխատանքներ: Որը հիմա վերանորոգման ընթացքում հանվել և ենթարկվել է ուսումնասիրության»:

Վերանորոգման աշխատանքները սկսվել են 2023 թվականի սկզբից, և պլանավորվում է, որ կամուրջը շահագործման կհանձնվի 2025 թվականին։ Վերակառուցումից հետո կամուրջը կլինի պատմական հուշարձան և բաց կլինի միայն հետիոտների համար։ Պահպանվելու են բոլոր պատմական շերտերը և արժեքավոր ճարտարապետական դետալները։

Թեման ավելի մանրամասն ուսումնասիրելու համար զրուցել ենք ՀՀ գիտությունների ազգային ակադեմիայի հնագիտության և ազգագրության ինստիտուտի գիտաշխատող՝ Բորիս Գասպարյանի հետ.

_ «Տարիներ առաջ Երևանի Հրապարակի տարածքում իրականացված հնագիտական պեղումների արդյունքում բացահայտվել է ուշագրավ պատմամշակութային շերտ։ Պեղումների ընթացքում արձանագրվել է, որ տարածքում գոյություն են ունեցել հիմնականում երկհարկանի և եռահարկ բնակելի ու հասարակական նշանակության կառույցներ, որոնք պահպանվել են ամբողջական կառուցվածքով, ներառյալ մուտքային անցուղիները։ Հայտնաբերված գունազարդ խեցեղենը, աշխատանքային գործիքները և ջրատար խողովակները վկայում են բնակավայրի նյութական և տնտեսական բարձր մշակույթի մասին։ Դրանք թույլ են տալիս պատկերացում կազմել քաղաքի տնտեսական ակտիվության, արհեստագործության և առօրյա կյանքի կազմակերպման վերաբերյալ։
Այս գտածոները ևս մեկ անգամ հաստատում են, որ Երևանի տարածքը 16-17-րդ դարերում հանդիսացել է կենսունակ քաղաքային կենտրոն՝ լավ կազմակերպված քաղաքաշինական համակարգով։ Այս պեղումները հերքում են այն սխալ ընկալումը, թե Երևանը եղել է անշուք ու գավառական բնույթի բնակավայր։ Ընդհակառակը՝ բացահայտումները վկայում են քաղաքի նշանակալի զարգացածության և ճարտարապետական մշակույթի առկայության մասին։ Այն ժամանակ, ինչպես նաև այսօր, հնագետների և մշակութային ժառանգության մասնագետների կողմից արտահայտվել է տեսակետ, որ այդ եզակի հնագիտական շերտը պետք է պահպանվեր և հասանելի դարձվեր հանրությանը՝ օրինակ ապակե ծածկի տակ ցուցադրության միջոցով։ Նման լուծումը ոչ միայն կպահպաներ Երևանի պատմական ֆիզիկական հիշողությունը, այլ նաև կնպաստեր քաղաքային ինքնության և մշակութային արժեքների հանրահռչակմանը»:

Մոդեռնիստական ճարտարապետություն․
«Ջվարթնոց» օդանավակայանի հին շենք

Երևանի պատմական դեմքի ամբաժան մասն է «Զվարթնոց» օդանավակայանի հին շենքը:

Դեռևս 2013 թվականին «Արմենիա միջազգային օդանավակայաններ» ընկերությունը դիմել էր Երևանի քաղաքապետարան՝ «Զվարթնոց» օդանավակայանի հին մասնաշենքը քանդելու առաջարկով: Երևանի քաղաքապետարանին կից քաղաքաշինական խորհուրդը միաձայն մերժել էր դիմումը:

Օդանավակայանի կառավարիչը հին մասնաշենքը քանդելու մտադրությունը բացատրել էր նրանով, որ կառույցի պահպանումը և վերականգնումը լուրջ ծախսեր է պահանջում: Երկրորդ՝ ընկերության կողմից մշակված «Զվարթնոց» օդանավակայանի զարգացման ծրագրով հին մասնաշենքի տարածքում այլ կառույց է նախատեսվում: Ու նաև Corporación América ընկերություն հիմադիր, Արմենիա օդանավակայանները ՓԲԸ-ի սեփականատեր Էդուառդո Էռնեկյանը հայտարարել էր, որ ինքը կողմ է օդանավակայանի հին շենքի քանդվելուն, քանի-որ այն արժեք չունի և սեյսմիկ առումով անկայուն է: Մասնագետները, սակայն չեն կիսում այդ կարծիքը։2017 թվականին Ժորժ Շեխլյանը, որը հինշենքի ճարտարապետներից է, ներկայացրել էր «Զվարթնոցի» պահպանման նոր նախագիծ:
Նոր տարբերակում ընդլայնված էր «Զվարթնոց» օդանավակայանի նոր համալիրի մեկնման սրահի երկայնական առանցքի հատումը մինչև հին համալիրի հարավ-արևելք, հյուսիս-արևմուտք առանցքին:
«Այս տարբերակում, իմ կարծիքով, համալիրի ծավալներն ավելի ներդաշնակ են։ Ընդլայնման նոր տարբերակը նախատեսվում էր իրականացնել երկու տարում (կոնցեսիոների մաստեր պլանում 4 տարի է): Եթե կոնցեսիոների ընդլայնման մաստեր պլանը պահանջում է $ 101 մլն ներդրում, ապա իմ նոր տարբերակը` $ 15-20 մլն»,- ասել էր ճարտարապետը: Ավելին, նա վստահ էր, որ իր առաջարկն ընդունելու դեպքում «Զվարթնոց» օդանավակայանի ուղևորափոխադրումը տարեկան կլինի 6 մլն, մինչդեռ կոնցեսիոների մաստեր պլանում նախատեսված էր 4 մլն մարդ:
Կոնցեսիոների մաստեր պլանում առկա 5 կայանատեղիներին ավելացվելու է ևս 5-ը, իսկ Ժորժ Շեխլյանն առաջարկում էր օգտագործել կլոր մասնաշենքը, որտեղ կարելի է 15 կայանատեղի ունենալ:

Այս նախագծում, ինչպես նախորդ երեքում, Ժորժ Շեխլյանն առաջարկում էր Կենտրոնական մասնաշեքն իր աշտարակով օգտագործել որպես հյուրանոցային, զվարճանքների և առևտրի համալիր:Նախագիծը մեժվեց:
«Զվարթնոց» օդանավակայանի հին մասնաշենքի ճակատագիրն առայժմ անհայտ է, շենքը պահպանելու և նրան նոր շունչ տալու համար ճարտարապետները նոր լուծումներ են առաջարկում։

Երիտասարդական պալատ

Եթե «Զվարթնոց» օդանավակայանի հին մասնաշենքը փրկվեց, ապա Երևանի այցեքարտերից մեկը համարվող Երիտասարդական պալատը քանդվեց։ Այս շենքը հիմնադրվել է 1970-ականներին և գործել է որպես պետական ձեռնարկություն՝ «Ինտուրիստ» համակարգի շրջանակում։ Դրա նպատակն էր ստեղծել մի վայր, որտեղ խորհրդային հանրապետություններից ժամանած երիտասարդները կարող էին հանդիպել, շփվել, մասնակցել սիմպոզիումների, փառատոների, զբաղվել սպորտով և ապրել նույն շենքում։

1970-ականների կեսերին Հայաստանի Կոմերիտմիության ղեկավար Ստեփան Պողոսյանը նախաձեռնեց այս գաղափարը և առաջարկեց ճարտարապետներ Հրաչյա Պողոսյանին, Արթուր Թարխանյանին ու Սպարտակ Խաչիկյանին իրականացնել նախագիծը։ Շինարարությունը բարդ ընթացք ունեցավ և իրականացվեց փուլ առ փուլ։ Պալատը բացվեց 1979 թվականին։
Իսկ արդեն 2005 թվականի հոկտեմբերի 20-ին Երևանի քաղաքապետարանի թիվ 40 որոշմամբ և սեյսմիկ ու տեխնիկական փորձաքննության եզրակացության հիման վրա սկսվեց շենքի հյուրանոցային հատվածի ապամոնտաժումը։

Երևանը հարուստ է պատմամշակութային կոթողներով։ Ահա մի քանի պատմական շենքեր ու միջավայրեր, որոնք շատ կարևոր են Երևանի պատմական դեմքի պահպանման համար:

• Կոնդ թաղամաս.
Կոնդը Երևանի ամենահին թաղամասերից է՝հիմնադրված 17-րդ դարում, ներառում է միջնադարյան ճարտարապետական տարրեր։ Քննարկվում են Կոնդի վերակենդանացման տարբեր ծրագրեր, 
որոնք ներառում են ճարտարապետական ժառանգության պահպանում և սոցիալական միջավայրի ստեղծում։ 
• Կարմիր բերդ․ 
Այն տեղակայված է Հրազդանի ձորում և ուներ ռազմավարական կարևոր մշանակություն։ Թվագրվում է մ.թ.ա. II հազարամյակով և համարվում է Երևանի հնագույն բերդերից մեկը։
• Շենգավիթ հնավայր.
Սա նախնադարյան բնակավայր է, որը թվագրվում է մ.թ.ա. 4-3-րդ հազարամյակներով։ Այն ընդգրկում է լավպահպանված հողագործական և բնակելիկառույցներ, որոնք եզակի են տարածաշրջանում։
• Գյուրջի քարվանսարա. 
Այն Կոնդ թաղամասի մոտակայքում գտնվող շինություն էր, որը կարևոր նշանակություն ուներ՝ որպես առևտրականների հանգրվան։ 
• Շահեն Մեղրյանի տունը 
(Լազարյանների տուն). 
Այս շինությունը կառուցվել է 19-րդ դարում 
և համարվում է հին Երևանի ճարտարապետության օրինակ։ Շենքն այժմ գտնվում է վերականգնման վիճակում և ընդգրկված է «Հին Երևան» նախագծում:
• Ծիծեռնակաբերդ .
Թեև այսօր առավել հայտնի է որպես ցեղասպանության հուշահամալիր,սակայն այս տարածքում հնագիտական պեղումների ժամանակ հայտնաբերվել են հին բնակավայրի հետքեր, որոնք վերաբերում են մ.թ.ա. II հազարամյակին:

Երևանի պատմական դեմքի պահպանման հիմնախնդիրը այսօր ևս քննարկման նյութ է։ Մեր զրուցակից, ճարտարապետ Հովհաննես Կարաբեկյանը համոզված է, որ կարևոր է հետևել քաղաքի պատմական դեմքի պահպանության միջազգային օրինակին:
Երևանը պատմական դեմքի պահպանման տարբերակները քննարկվում են ու տարբեր են, որն էլ ընտրվի, կարևոր է հոգատար լինել ունեցածի նկատմամբ, այն ցույց տալ աշխարհին, որպեսզի մեր քաղաքը իր արժանի տեղն ունենա աշխարհի հնագույն քաղաքների շարքում։