Աուտիզմը դատավճիռ չէ
Նարեկը, ինչպես և իր հասակակից բոլոր երեխաները, կյանքի առաջին տարիներին ուներ զարգացման բնականոն ընթացք․ նա սկսեց քայլել ժամանակին, արձագանքում էր ծնողների ձայնին և հետաքրքրությամբ էր ուսումնասիրում իր շրջապատող աշխարհը։ Սակայն երկու տարեկանում ծնողները սկսեցին նկատել, որ Նարեկը չի արձագանքում իր անվանը, չի խոսում և ունի վարքային խնդիրներ։ Բժշկական հետազոտություններից հետո նրա մոտ ախտորոշվեց աուտիզմ, որը պահանջում է հատուկ ուշադրություն, խոսքի և վարքային աջակցություն։
Նարեկի քույրը՝ Մերի Թոփալյանը, որը ակտիվ դերակատարում ունի Նարեկի խնամքի գործում, ընդգծեց․ «Ծնողներս հիմնադրեցին Աուտիզմի զարգացման կենտրոն և սկսեցին սեմինարներ կազմակերպել։ Ես միշտ մասնակցում էի դրանց, լսում էի աուտիզմի մասին տարբեր մոտեցումներ, կարծիքներ և հենց այնտեղից եմ սկսել ուսումնասիրել երևույթը ավելի խորքային։ Հետագայում սկսեցի աշխատել մեր կենտրոնում,որտեղ 300-ից ավելի երեխա է հաճախում:»
Մերին բլոգ է վարում՝ հիմնականում անդրադառնալով աուտիզմին, և նրա բլոգի բովանդակության մեծ մասը նվիրված է Նարեկին։ Նա հաճախ տեղադրում է տեսանյութեր, որոնք պատմում են Նարեկի առօրյայի, զարգացման և հաջողությունների մասին։

Մերի Թոփալյան
«Դժվարություններ հիմնականում եղել են փոքր տարիքում։ Շատ դուրս չէինք գալիս Նարեկի հետ։ Ուր գնում էինք, նրան տանն էինք թողնում ինչ-որ մեկի հետ, ես նրան ոչ մի տեղ չէի կարողանում հետս տանել։ Համ վարքն էր շատ վատ, համ մարդիկ էին անհասկանալի հայացքներով նայում, երբեմն անտակտ բաներ խոսում կամ հարցեր տալիս։
Արդեն մոտ 5-6 տարի, սկսել ենք ներգրավել նրան ամեն տեղ։ Շատ աշխատանք տարանք հետը, վարքը բավականին շտկվեց, մինչ օրս էլ աշխատում ենք, ու երևի մինչ կյանքի վերջ էլ կաշխատենք։ Որովհետև եթե նրան այդպես թողնեինք, հիմա չէինք ունենա այն, ինչ ունենք»։
She has been nominated for an Academy Award, two Grammy Awards, and the Mercury Prize
Վերջին տարիներին աուտիզմի դեպքերի թվի աճը նկատելի է ամբողջ աշխարհում։ Սակայն մասնագետները նշում են, որ սա պարտադիր չի նշանակում, թե աուտիզմ ունեցող երեխաների իրական թիվն է ավելացել։ Աճը հաճախ կապված է այն փաստի հետ, որ այսօր աուտիզմի մասին ավելի շատ են տեղեկացված թե՛ բժիշկները, թե՛ ծնողները, և ախտորոշման մեթոդները դարձել են ավելի ճշգրիտ ու հասանելի։ Շատ դեպքեր, որոնք տարիներ առաջ կարող էին աննկատ մնալ կամ սխալ ախտորոշվել, այժմ ճիշտ ձևով են բացահայտվում։ Այսպիսով՝ կարելի է ասել, որ աուտիզմի դեպքերի թվի աճը հիմնականում պայմանավորված է ոչ թե հիվանդության տարածմամբ, այլ իրազեկության և ախտորոշման որակի բարձրացմամբ։
Հոգեբան, հոգեթերապևտ Օֆելյա Հարությունյանը ընդգծեց, որ վերջին տարիներին աուտիզմ ունեցող երեխաների ինտեգրումը հասարակության մեջ նկատելիորեն աճել է։ Նրա խոսքով՝ ավելի շատ ծնողներ այսօր գիտակցում են, թե որքան կարևոր է երեխային հնարավորություն տալ շփվելու, սովորելու և զարգանալու հավասար պայմաններում։ Միևնույն ժամանակ մասնագետը նշեց, որ դեռ հանդիպում են դեպքեր, երբ ծնողները փորձում են թաքցնել երեխայի աուտիզմը՝ վախենալով շրջապատի արձագանքից կամ չհասկացված վերաբերմունքից։
Հոգեբանը կարևորելով աուտիզմով երեխաների ծնողների հոգեկան առողջությունը ընդգծեց.





«Ծնողները պետք է նախապես տեղեկացնեն երեխայի շրջապատին՝ հարազատներին, դաստիարակներին կամ ուսուցիչներին, նրա առանձնահատկությունների և դժվարությունների մասին։ Նրա խոսքով՝ դա կարևոր է, որպեսզի շրջապատը կարողանա ճիշտ հասկանալ երեխայի վարքը, ցուցաբերի համբերություն և աջակցություն, ոչ թե քննադատություն կամ խուսափողական վերաբերմունք։ Նման բաց ու անկեղծ մոտեցումը նպաստում է երեխայի արագ ինտեգրմանը հասարակության մեջ և ստեղծում ավելի ընդունող ու անվտանգ միջավայր թե՛ երեխայի, թե՛ ծնողների համար»։

Օֆելյա Հարությունյան
Հոգեբան
Գայանե Վարդանյանը, որը երկար տարիներ աշխատում է ներառական խմբերի երեխաների հետ, ևս կարևորեց ներառական խնդիրներով երեխաների ինտեգրումը հասարակության մեջ։ Նրա խոսքով՝ ամենակարևոր քայլերից մեկը շրջապատի՝ հատկապես հասակակիցների, տեղեկացվածությունն ու ճիշտ վերաբերմունքն է։
«Ադապտացիոն փուլը յուրաքանչյուր երեխայի համար անհատական է և չի կարելի կոնկրետ ժամանակ սահմանել։ Որոշ երեխաներ կարող են առհասարակ չցանկանալ դպրոց գալ և հորինել տարբեր պատճառներ՝ գլխացավ, փորացավ կամ այլ հիմնավորումներ։ Այս դեպքում կարևոր է հաշվի առնել երեխայի տարիքային առանձնահատկությունները և հասկանալ, արդյոք նրա վարքը խնդրից է գալիս, թե հնարավոր մանիպուլյացիա է։ Ծնողը պետք է ակտիվ համագործակցի դպրոցի հետ, զրուցի ուսուցչի հետ և հասկանա, թե ինչպես է երեխան դրսևորում իրեն դասարանում և միջավայրում։ Անհրաժեշտության դեպքում երեխայի համար կազմակերպվում է աշխատանք հոգեբանի հետ, որպեսզի հեշտացվի հարմարվող փուլը և աջակցվի նրա հուզական ու սոցիալական զարգացմանը»։

Գայանե Վարդանյան
Մանկավարժ
Աուտիզմը ոչ թե դատավճիռ է, այլ առանձնահատկություն, որը պահանջում է ճիշտ մոտեցում և աջակցող միջավայր։ Ճիշտ տեղեկատվությունն ու հասարակության իրազեկվածությունը, ծնողների և մասնագետների համագործակցությունը, ինչպես նաև երեխայի ինտեգրումը դպրոցում ու սոցիալական միջավայրում մեծապես նպաստում են նրա զարգացմանը և ինքնավստահության ձևավորմանը։ Կարևոր է, որ ընտանիքը հոգ տանի և իր հոգեկան առողջությունն ամրապնդի, իսկ հասարակությունը՝ ընդունի տարբերությունը։

Ներառականության ապահովումը ՀՀ բարձրագույն կրթության ոլորտում. իրավական կարգավորումներ



Հայաստանում ներառական կրթությունը հիմնականում կենտրոնացած է նախնական և հանրակրթական մակարդակներում, մինչդեռ բարձրագույն կրթության ոլորտում զարգացումն առայժմ սահմանափակ է։ Թեպետ ՀՀ կրթության ոլորտում գործող օրենքներն ընդհանուր առմամբ ներառական կրթությունը ճանաչում են որպես արժեք (օրինակ՝ ՀՀ «Կրթության մասին» և «Բարձրագույն կրթության և գիտության մասին» օրենքները), սակայն բուհերի համար պարտադիր պահանջներ գրեթե չկան, որոնք կերաշխավորեն ներառական միջավայրի ստեղծումը։


ՀՀ կառավարության 2023թ. մարտի 16-ի N 351-Լ որոշմամբ նոր ՝ «ՀՀ բարձրագույն կրթության և գիտության զարգացման ռազմավարությունը մինչև 2030 թվականը», անդրադառնում է ներառականության ապահովման անհրաժեշտությանը, բայց միայն հպանցիկ է ընդգծում այն՝ առանց կոնկրետ քայլերի և ժամկետների։

․․․«համընդհանուր ներառական սովորողակենտրոն կրթական միջավայրի ստեղծում»․․․

Հայաստանը 2010 թվականին վավերացրել է ՄԱԿ-ի «Հաշմանդամություն ունեցող անձանց իրավունքների մասին» կոնվենցիան, որն իրավաբանորեն պարտավորեցնող միջազգային փաստաթուղթ է։ Այն միտված է պաշտպանելու հաշմանդամություն ունեցող անձանց՝ կրթության հասանելիության իրավունքը։ Կոնվենցիայից բխող պարտավորությունների կատարման նպատակով Հայաստանի կառավարությունը 2017 թվականին հաստատել է «Հաշմանդամություն ունեցող անձանց սոցիալական ներառման» համալիր ծրագիրը, որի շրջանակում նախատեսվել են կրթական ոլորտի մի շարք կարևոր բարեփոխումներ։
Բուհերում ներառական կրթության զարգացումը խթանելու համար իրականացվող ծրագրերն ու նախաձեռնություններն ընդգրկված են ՀՀ կառավարության 2021-2026 թվականների գործունեության միջոցառումների ծրագրում՝ հաստատված ՀՀ կառավարության 2021թ. նոյեմբերի 18-ի որոշմամբ։

Բուհերի մասնաբաժինը, որոնք ապահովված են կրթության առանձնահատուկ պայմանների կարիք ունեցող ուսանողների համար նվազագույն անհրաժեշտ ֆիզիկական միջավայրի խելամիտ հարմարեցումներով (թեքահարթակ, սանհանգույց, վերելակ, տեսողական խնդիրներ ունեցողների համար նախատեսված գրականություն և այլն), պետք է մինչև 2030 թվականը հասցվի 50 տոկոսի։

Բարձրագույն կրթության ոլորտում ներառականության ապահովումը Հայաստանում մնում է հրատապ և համակարգային մոտեցում պահանջող խնդիր։ Չնայած ռազմավարական փաստաթղթերում ներառականության անհրաժեշտությունը շեշտադրվում է, հստակ քայլերի, ժամանակացույցերի և իրականացման մեխանիզմների բացակայությունը խոչընդոտում է դրական տեղաշարժերը։ Ներառական միջավայր ստեղծելու համար անհրաժեշտ է ոչ միայն քաղաքական կամք, այլև համակարգային բարեփոխումներ՝ սկսած նախադպրոցական կրթությունից մինչև բարձրագույն կրթություն։ Հաշմանդամություն ունեցող անձանց կրթության իրավունքի լիարժեք իրացումը հնարավոր կլինի միայն այն դեպքում, երբ յուրաքանչյուր կրթական հաստատություն ունենա հստակ մշակված ներառական քաղաքականություն և համապատասխանող գործնական միջոցառումներ: